Бауыр – күшті биохимиялық зертхана, бірегей мүше. Ол туралы тек «қоқысты кәдеге жаратушы» ретінде ойлау, ол туралы ештеме білмеу деген сөз. Бұл мүше қайта қалпына келуге қабілеттілігі, яғни сау тіндердің тек төрттен бір бөлігі ғана қалса да алдыңғы көлеміне қайта келуе алуы¹ сонымен қатар ағзаға қажетті қызметтердің арсеналына ие. Және бұл тек кәдеге жарату мен уыттарды залалсыздандыру емес.

Негіздердің негізі

Бауырдың ең аз құрылымдық бірлігі гепатоцит — жасуша болып табылады, онда оң жақ қабырға астындағы мүше жауап беретін барлық химиялық процестер өтеді. Гепатоциттерден басқа, бауырда ерекше жасуша-бастаушы¹ немесе бағаналық жасушалары анықталған. Олардың есебінен ол қайта қалпына келе алады.

Қайта қалпына келу сау тіндер мен жасушалар бар болған жағдайда мүмкін екенін есте сақтаған дұрыс. Бауыр циррозы, жантәсілім сатысындағы майлы гепатоз бен басқа диффузды зақымданулар секілді кейбір аурулар кезінде қайта қалпына келу ештемеден болмайды – өйткені бірін қалдырмай барлық жасушалар зақымданады.

Сонымен, бауыр тоқтаусыз уыттар мен уларды залалсыздандырудан басқа немен айналысады? Осылармен айналысады:

• — ақуыздардың алмасуы мен синтезіне қатысады
• — көмірсулардың алмасу мен сақтауында маңызды бөлігі болып табылады
• — липидтерді синтездеп, май қалдықтарын жояды
• — дәрумендерді сіңіруге және сақтауға қатысады
• — шұғыл жағдайлар үшін қан «қоймасы» ретінде қызмет етеді
• — өттің пайда болуында қатысады, демек, ас қорытуды қолдайды
• — микроэлементтердің алмасуында маңызды бөлігі ретінде қызмет етеді
• — пигмент және гормональді алмасуға қатысады
• — ағзаның энергетикалық қажеттілігін қамтамасыз етеді^{1, 2}

Және осы қызметтердің бәрі біздің өміріміздің әр секундында бауырдың атқаратын үлкен жұмысының жай мысалын сипаттайды. Біз маңызды тармақтарды ашып, осы мүшенiң саулығын сақтап қалу не себептен маңызды екенін түсіндіріп беруге тырысамыз.

Уытсыздандыру

Күніге адам таңғы ас, түскі ас, кешкі асты ішеді, ал қоректік заттардың пайдаланылған бөліктері қанға түседі, кейде адам дәрі қабылдайды да, өзінің міндеті біткен соң химиялық заттардың «қалдықтары» да қанға түседі және тағы солай. Егер бауыр болмаса, ағза бірнеше күннен кейін нағыз уларға қол тигізбей ақ комаға түсіп, өліп қалар еді. Жай әдеттегі өзінің зат алмасу өнімдерімен тұншығып қалар еді. Мыналар бауырда ыдырайтын және бейтараптандырылатын кейбір заттар ғана:

• — фенол
• — этанол
• — ацетон
• — аммиак^1,2

Осылардың барлығы зат алмасудың қалыпты өнімдері болғанымен, аз дозада да аса қауіпті. Сондықтан уыттарды залалсыздандыру қызметі өте маңызды.

Сақтау мен жинау қызметі

Бауыр – шұғыл жағдайларда адамға өмір сүруге көмектесетін мүше. Мысалы, жарақат және қан жоғалту кезінде қан арнасына бауыр тамырларында үнемі болатын қанның қосымша көлемі шығарылады.^1,3 Сондай торығу қадамы ағзаны тағы бірақ уақыт бойы «жүзу үстінде» сақтап тұра алады.

Сонымен қатар, сақтау туралы айтқан кезде бауыр гликоген – ерекше көмірсуды жинап отырады, ол қажет болған жағдайда глюкозаға айналып, оның мөлшерін ми мен жалпы барлық дененің қызмет істеуі үшін сақтап тұрады.^1,2,3 Дәл бауыр осы энергетикалық қорды сақтаудың негізгі қоры болып табылады.

Сонымен қатар ол дәрумендерді, әсіресе май еритін, жинайды.

Өттің түзілуі

Өт бауырда өндіріліп, өт қабында тек қажет кезде ас қорыту жолының жарығына шығып, ағзаға тамақты қажет нәрлі заттарға дейін қорытып, ыдыратуға көмектесу үшін жиналып тұрады. Тәулігіне адам бауыры 2 литрге дейін өт бөледі.⁴

Бұл ащы қара-жасыл сұйықтық қасиеттері бойынша бірегей. Соның арқасында, аш ішектің толқи жиырылуы мен ішекті ішінен қаптап тұрған қорғау шырышының өндірілуі белсендіріледі, ол майларды ыдыратып, ақуыз алмасуына қатысады. Және бүйрекпен шығарылуы мүмкін емес зат алмасу өнімдерін дәл өт байланыстырады және шығарады.⁴

Пигменттер алмасуы

Билирубин – негізгі өт пигменттерінің бірі, қанды қызыл түске бояп, жасушалық дем алуға қатысатын ақуыз, гемоглобиннің ыдырау сатысының бірі. Эритроциттерде – қанның қызыл жасушаларында бар. Өзінің табиғи өлім-жітімінен кейін, шамамен 120 күн, эритроциттер кәдеге жаратылады, ал гемоглобин бауырда ыдырап, соның ішінде билирубинге айналады. Дәл соның қандағы шоғырлануының артуының арқасында сары ауру пайда болып, бауыр ауруын болжауға болады.

Айтқандай, егер сіз гемоглобин қалай билирубинге айналатынын көргіңіз келсе, жай терідегі көгерудің «гүлдену» деңгейлерін бақылаңыз. Қан сарғыш болған кезде, біліңіз – осы билирубиннің түсі.

Осы зат кейбір деректер бойынша – негізгі жасушалы антиоксидант және цитопротектор⁵, яғни жасуша қорғаушысы. Бірақ, бауыр мен өт қабының аурулары кезіндегідей, билирубин көп болатын болса бұл жаман. Оның уытты әсері де бар, ол гематоэнцефалдық тосқауылды өтіп ми жасушаларын зақымдауы мүмкін, бұл энцефалопатияға алып келеді.

Бауыр қызметінің бұзылуы

Бауырдың барлық қызметі бұзылған кезде соңында адам үшін қайғылы нәтижеге алып келе алатын өлімге алып келетін таусылмас мәселелер жіберіледі. Бұл әсіресе гепатиттер (жіті және созылмалы), цирроз, майлы гепатоз кезінде маңызды. Егер бауыр өзінің міндеттерін орындай алмаса, не болады:

• — орталық жүйке жүйесінің зақымдануы
• — қан қасиеттерінің өзгеруі (қан кету, тромбоздар болуы мүмкін)
• — гормондар алмасуының бұзылуы, оның ішінде жыныстық
• — жұқпалы асқынулар тәуекелін арттыру¹
• — және басқа да көптеген.

Сондықтан бауыр саулығын сақтау маңызды. Сау бауырдың негізгі ережелері: А мен В гепатитінен вакциналау, алкоголь қабылдауда ұстамдылық, басқа созылмалы уланулардан бас тарту, белсенді өмір салты мен теңгерімді тамақтану. Ал бауыр мәселесіне алғашқы күдік болғанда – дәрігерге көрініңіз. Деніңіз сау болсын.

Печень — уникальный орган, мощнейшая биохимическая лаборатория. Думать о ней, только, как об «утилизаторе для шлаков», значит совсем не знать о ней ничего. Мало того, что этот орган способен к регенерации, то есть восстановлению прежних размеров, даже если и осталась всего лишь четверть здоровых тканей¹, так ещё и обладает огромным арсеналом функций, жизненно важных для организма. И это не только утилизация и обезвреживание токсинов.

Основы основ

Минимальной структурной единицей печени является гепатоцит — клетка, в которой и протекают все химические процессы, за которые отвечает орган в правом подреберье. Кроме гепатоцитов, в печени обнаружены и особые клетки-предшественники¹ или стволовые клетки, за счёт которых она может регенерировать.

Важно помнить о том, что восстановление возможно в случае, если есть здоровые ткани и клетки. При некоторых заболеваниях, таких, как цирроз печени, жировой гепатоз в терминальной стадии и другие диффузные поражения, регенерировать будет уже не из чего — ведь страдают все клетки без исключения.

Так чем же занята печень, кроме того, что без остановки обезвреживает токсины и яды? Вот чем:

• — участвует в обмене и синтезе белков
• — является важным звеном в обмене и хранении углеводов
• — синтезирует липиды, разрушает остатки жиров
• — участвует во всасывании и депонировании витаминов
• — служит «хранилищем» крови для экстренных ситуаций
• — участвует в образовании желчи, а значит поддерживает пищеварение
• — служит важным звеном в метаболизме микроэлементов
• — участвует в пигментном и гормональном обмене
• — обеспечивает энергетические потребности организма^{1, 2}

И все эти функции лишь примерно описывают ту гигантскую работу, которую делает печень каждую секунду нашей жизни. Мы попытаемся раскрыть важнейшие пункты и объяснить, почему так важно сохранить здоровье этого органа.

Детоксикация

Каждый день человек ест завтрак, обед, ужин, а отработанные части питательных веществ попадают в кровь, иногда человек принимает лекарства и после завершения своей миссии «остатки» химических веществ тоже попадают в кровь и так далее. Если бы не было печени, то организм через несколько дней впал в кому и скончался, даже не притрагиваясь к настоящим ядам. Просто задохнулся бы от своих же продуктов обыденного метаболизма. Вот лишь некоторые вещества, которые распадаются и нейтрализуются в печени:

• — фенол
• — этанол
• — ацетон
• — аммиак^1,2

Все они хоть и являются нормальными продуктами обмена веществ, но смертельно опасны даже в малых дозах. Поэтому так важна функция обезвреживания токсинов.

Функция хранения и накопления

Печень — орган, который в экстренных ситуациях помогает человеку выжить. Например, при травме и кровопотере в кровеносное русло выбрасывается дополнительный объем крови, который постоянно находится в печеночных сосудах.^1,3 Такой шаг отчаяния способен поддержать организм «на плаву» ещё какое-то время.

Также, говоря о хранении надо помнить о том, что печень накапливает гликоген — особый углевод, который при необходимости превращается в глюкозу и поддерживает её уровень для функционирования мозга и всего организма в целом.^1,2,3 Именно печень является основным депо хранения этого энергетического резерва. А ещё она накапливает в себе витамины, особенно жирорастворимые.

Образование желчи

Желчь вырабатывается в печени, а в желчном пузыре лишь накапливается для того, чтобы по требованию выйти в просвет пищеварительного тракта и помочь организму переварить и расщепить еду до необходимых питательных веществ. За сутки человеческая печень вырабатывает до 2 литров желчи.⁴

Эта горькая тёмно-зелёная жидкость совершенно уникальна по своим свойствам. Благодаря ей, активируется перистальтика тонкого кишечника и выработка защитной слизи, покрывающей кишку изнутри, она расщепляет жиры и участвует в обмене белков. И именно желчь связывает и выводит продукты метаболизма, которые не могут быть выведены почками.⁴

Обмен пигментов

Билирубин — один из основных желчных пигментов, одна из стадий распада гемоглобина, того самого белка, который окрашивает кровь в красный цвет и участвует в клеточном дыхании. Содержится в эритроцитах ― красных клетках крови. После своей естественной гибели, примерно 120 дней, эритроциты утилизируются, а гемоглобин распадается в печени и превращается в том числе и в билирубин. Именно благодаря повышению его концентрации в крови развивается желтуха и можно предположить болезнь печени.

Кстати, если вы хотите посмотреть, как превращается гемоглобин в билирубин, просто понаблюдайте за стадиями «цветения» синяка на коже. Когда кровоподтёк станет желтоватым, знайте — это и есть цвет билирубина.

Это вещество по некоторым данным — главный клеточный антиоксидант и цитопротектор⁵, то есть защитник клетки. Но когда билирубина слишком много, как бывает при заболеваниях печени и желчного пузыря, то это плохо. Он обладает и токсическим действием, может проникать через гематоэнцефалический барьер и повреждать клетки мозга, что приводит к энцефалопатии.

Нарушение функций печени

При нарушении всех функций печени, запускается фатальный каскад проблем, которые в итоге могут привести к очень печальному результату для человека. Особенно это значимо при гепатитах (как острых, так и хронических), при циррозах, жировом гепатозе. Что происходит, если печень не справляется со своими задачами:

• — поражение центральной нервной системы
• — изменение свойств крови (возможны кровотечения, тромбозы)
• — нарушение обмена гормонов, в том числе и половых
• — повышение рисков инфекционных осложнений¹
• — и многое другое.

Поэтому так важно беречь здоровье печени. Основные правила здоровой печени: вакцинация от гепатита А и В, умеренность в употреблении алкоголя, отказ от других хронических интоксикаций, активный образ жизни и сбалансированное питание. А при первых подозрениях на проблемы с печенью — обращайтесь к врачу. И будьте здоровы.